چرا خاک حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد؟

از دست رفتن حاصلخیزی خاک نتیجه فرآیندهای شیمیایی و فیزیکی در خاک است که دست به دست هم داده و از رشد گیاه جلوگیری می‌کنند. مثلاً خاکی که ساختار فیزیکی نامناسب و ضعیف داشته باشد می‌تواند دسترسی گیاه به اکسیژن و آب کافی را محدود و از رشد آن جلوگیری کند. به‌طور مشابه، عدم تعادل ترکیبات شیمیایی خاک که می‌توانند نتیجه فعل و انفعالات طبیعی یا مصنوعی باشد، هم می‌تواند زندگی گیاه را تحت تأثیر قرار داده و آن را از بین ببرد. در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین عواملی که باعث غیر حاصلخیز شدن خاک می‌شوند اشاره می‌کنیم.

اسیدیته یا PH خاک

میزان اسیدی یا قلیایی بودن خاک بر توان گیاهان برای جذب مواد غذایی از خاک تأثیر می‌گذارد. با افزایش اسیدیته، عناصر مختلف در خاک مثل آلومینیوم و منیزیم راحت‌تر جذب ریشه گیاهان می‌شوند. این شرایط باعث می‌شود گیاه برای جذب موارد مغذی مورد نیازش انرژی بیشتری صرف کرده و همچنین شانس کمتری در پیدا کردن آن‌ها داشته باشد. خاک‌هایی با اسیدیته بالا معمولاً نتیجه کاشت گیاهان اسید دوست، آلاینده‌ها یا حاصل ترکیب طبیعی مواد معدنی خود خاک است. از طرف دیگر، قلیاییت بالای خاک (اسیدیته پایین) هم می‌تواند برای گیاهان مشکل ایجاد کند، حتی اگر تمام مواد مغذی مورد نیاز گیاه در دسترس قرار گیرد.

مواد مغذی

گیاهان از ترکیبات مشخصی در خاک برای رشد و تکثیر خود استفاده می‌کنند. مهم‌ترین عناصری که هر گیاه به آن نیاز دارد نیتروژن، پتاسیم و فسفر هستند. اگر سطح هر کدام از این سه مورد در خاک کم باشد، حاصلخیزی کلی خاک کاهش پیدا می‌کند. البته به غیر از این سه مورد، گیاهان به عناصر دیگری مثل آهن، بور، منیزیم، روی، مس و کلسیم (در مقادیر پایین) هم نیاز دارند. اگر خاک این عناصر را نداشته باشد یا یکی از این عناصر در آن بیش از حد زیاد باشد، خاک غیر حاصلخیز خواهد شد. این اتفاق ممکن است به‌صورت طبیعی اتفاق افتاده یا حاصل فعالیت‌های انسانی باشد. مثلاً کاشت گیاهان، پرورش حیوانات و چرای آن‌ها، سوزاندن گیاهان و ... می‌تواند  ترکیب مواد مغذی خاک  را تغییر داده و مواد مغذی آن را کاهش می‌دهد. ادامه این روند در دراز مدت نهایتاً باعث غیر حاصلخیز شدن خاک می‌شود.

ساختار خاک

ریشه گیاهان به آب، اکسیژن و مواد مغذی را از خاک دریافت می‌کنند. به همین دلیل ساختار فیزیکی خاک برای رشد گیاهان در تعیین میزان آب، اکسیژن و مواد غذایی دریافتی آن‌ها تأثیر مستقیم دارد. خاک‌هایی که از ذرات درشت تشکیل شده‌اند، به‌اندازه کافی اکسیژن دارند ولی معمولاً آب را خوب در خود نگه نمی‌دارند. به‌طور معکوس، خاک‌هایی با ذرات کوچک فضای کافی برای حفظ اکسیژن نداشته ولی در عوض به‌خوبی آب را در خود نگه می‌دارند. به‌طور کلی با گذر زمان، ذرات خاک کوچک و کوچک‌تر می‌شوند. اگر ذرات بیش از حد کوچک باشند، دانه‌های خاک به هم چسبیده و یک سطح سفت و محکم تشکیل می‌دهند که اجازه دسترسی ریشه به خاک یا هوا را از ریشه سلب می‌کنند و در نتیجه خاک غیر حاصلخیز می‌شود.

شوری خاک

وجود نمک زیاد در خاک از رشد گیاه جلوگیری می‌کند. نمک بالای خاک باعث می‌شود گیاه قدرت جذب آب را از دست بدهد. به‌علاوه اینکه نمک ساختار فیزیکی خاک را از بین می‌برد. خاک شور معمولاً در مناطقی با رسوبات نمک طبیعی و اطراف سواحل یافت می‌شود. هر چند که ضد یخ‌های شیمیایی و کودهای غیر ارگانیک هم می‌توانند باعث افزایش  شوری خاک  شوند. به همین دلیل است که در مورد استفاده از این ترکیبات و احتمال از بین رفتن حاصلخیزی خاک هشدار داده می‌شود.